77 år gamle Georg Johan er den siste fastbuande på nordsida av Varaldsøy.

«Georgen» overtok familien sitt gardsbruk og har budd og jobba i vesle, idylliske Øyerhamn heile sitt liv. Ved garden er eit vassdrag, der det var sagbruk frå 1566. Det var derfor gards- og skogbruk han skulle driva med.

Men slik blei det ikkje.

For vassdraget skulle bli ei viktig brikke i eit vestlandsk næringseventyr utan sidestykke, som den no 77 år gamle pensjonisten var med på frå byrjinga av.​

Verdsvan

I eit grønt, eldre hus like ved sjøen bur Georg.

Han har selskap i ein leigetakar i 1. etasje, men ingen andre bur fast i Øyerhamn, og slik har det vore dei siste 30 åra.

For å komma seg frå Øyerhamn til Årsnes eller Gjermundshamn på fastlandet, må ein ta den om lag 30 minutt lange, svingete grusvegen gjennom skogen til andre sida av øya.

– Kva som er fint med å bu åleine her ute?

– Det kan du jo spørja om, ler Georg.

– Då vegen kom på 90-talet blei det mykje enklare. Då var eg ikkje lenger avhengig av båt. Når eg ikkje kan køyra bil lenger, flyttar eg til Uskedalen, der eg har hus som eg bygde til mor mi. Det kan jo bli kva tid som helst, men så lenge eg kan køyra, klarar eg meg heilt fint.

Du veit, ein merkar ikkje noko her, for ein er jo isolert. Eg kan gjera akkurat det eg har gjort tidlegare om dagane

Georg om koronaviruset

Georg fortel at eit onkelbarn vurderer å flytta permanent til staden. Viss ikkje fryktar han at han blir den siste. Før og under krigen budde det 40–50 personar i Øyerhamn. Frå 1860-talet var det gruvedrift som lokka folk dit, fortel Georg.

– Dei tok ut svovelkis som blei brukt i papirindustrien, seier han.

Han fortel at folk flytta frå Øyerhamn då det blei funne svovelkis i Frankrike som var billigare å ta ut, og om gruvedrifta som forsvann.

– Kan det bli einsamt?

– Nei, eg har folk rundt meg heile tida. Eg snakkar med dei som er på anlegget, har telefon og reiser litt rundt og besøker folk, seier ein lattermild Georg.

Ei av dei store fritidsinteressene har vore å komma seg ut i verda for å sjå seg om, fortel karen i rutete skjorte, briller og kaps. Han fortel ivrig om reiser til Australia, India, Kina, Singapore, Russland, USA, Mellom-Amerika, Egypt, Nord-Afrika også vidare.

– Ein må jo reisa litt. Ein kan ikkje berre reisa til Kanariøyene, ler han.

Og held fram:

– Det er fredeleg og godt her i Øyerhamn. Det er jo plassen eg er fødd og oppvaksen på. Vinteren kan vera litt lang, men eg har jo huset mitt i Uskedalen.

– Etter å reist litt rundt i verda, er det alltid utruleg godt å komma heim. For eg ville aldri budd i Kina eller India. Det er så kolossalt med folk og forureining. Det var mykje fint å sjå, altså, men òg ei lette å komma seg derifrå. Ein må nesten sjå det med eigne auge.

– Då har du meir plass å boltra deg på her?

– Ja, svarar Georg og bryt ut i latter.

– Om vi ser på det som skjer på verdsbasis og i Norge no, er du redd koronaviruset skal komma hit?

– Nei. Sidan det ikkje er komen enno, så er eg ikkje det. Dei er komne såpass langt med førebyggande tiltak.

– Du veit, ein merkar ikkje noko her, for ein er jo isolert. Eg kan gjera akkurat det eg har gjort tidlegare om dagane, smiler «Georgen».

Pionerane

Georg har hatt god grunn til å bli i vakre Øyerhamn.

På 50-talet begynte han og onklane Gustav og Karl Bergstø med forsøk på oppdrett av aure i ein dam i Øyerhamn. Etter ein del prøving og feiling lukkast trioen.

Dette var ein del av starten på ei eventyrleg utvikling for norsk oppdrettsnæring.

Og derfor er «Georgen» blitt verande.

I 1965 kom Lærum & co. inn i bildet, som saman med Hydro skipa Mowi A/S same året som mennesket landa på månen. På grunn av samanslåingar og kjøp og sal har selskapet med hovudbase i Bergen hatt ulike namn. I 2019 gjekk det frå Marine Harvest til Mowi.

Den gamle familiegarden til Georg er eit stort settefiskanlegg med sju faste årsverk og vikarar. Frå Øyerhamn går det ut rundt 1,4 millionar smolt i året til Mowi sine anlegg frå Agder i sør til Sotra i nord.

«Georgen» blei sjef på anlegget i 1965 og jobba med å utvikla det. Han leigde ut vassdraget og eigedom, og var i jobben til han pensjonerte seg som 62-åring.

Han var med frå den spede byrjinga.

Dei første ordrane på laks frå europeiske land kom tidleg på 70-talet.

I dag er Mowi verdas største lakseoppdrettar.

Settefiskanlegget i Øyerhamn er ein av plassane der historia om dagens Mowi starta, mykje takka vere pionerarbeidet til Georg og Bergstø-karane.

– I 1962 begynte vi med å henta rogn frå regnbogeaure i Danmark. Vi laga porsjonsfisk som vi selde til hotella. Så fann vi ut at vi kunne begynna med laks. Rogn blei henta frå elva i Mauranger og i Muradalen og plassert i klekkeri her. Når smolten var stor nok, kunne vi setta den i sjøen. Det var slik det begynte, mimrar Georg.

I byrjinga hadde dei merdar i vågen i Øyerhamn. Seinare blei desse flytta ut på fjorden. Mowi har i dag tre sjøanlegg ved Varaldsøy.

– Tidleg fekk vi sjukdom på fisken, og den einaste vi tenkte kunne ha peiling på det, var sjefen på akvariet i Bergen. Og det stemde. Han var her for å hjelpa, og fann i tillegg ut at vatnet her er ideelt for oppdrett, fortel Georg om korleis samarbeidet med Lærum & co. kom i stand.

Georg forklarer at det er kalkfjell i området, noko som gjer vatnet i elva nokså nøytralt.

– Det er om å gjera at det ikkje er for surt, då vil ikkje rogna klekka.

Eit settefiskanlegget tilbyr alt laksen ville fått i elva i starten av livet. Når smolten er klar, blir den frakta ut i sjøanlegg.

Då Lærum & co. blei involvert, var det fordi dei hadde tenkt likt, og kontakta sjefen ved akvariet for hjelp.

– Dei ønskte å begynna med oppdrett, og trong ein plass å begynna på. Han hadde jo vore her og sett at dette var ein god plass.

Seinare blei det henta rogn frå Årøyelva i Sogn og Vosso-elva.

Det er stamlaksen vi i dag kjenner som Mowi-laksen.

Slekta er ala fram for å gi rasktveksande oppdrettslaks av høg kvalitet. Smolten frå Mowi-stamma blir halden i eigne kar, noko som gjer produksjonen i Øyerhamn meir komplisert.

– Set stor pris på «Georgen»

– Kva tenker du om framtida til fiskeeksporten?

– Mat er noko alle må ha. Det som kan vera utfordrande, er å skaffa nok fôr til all laksen.

– Såg du for deg at det skulle bli så stort?

– Eg hadde ikkje peiling. Og det gjekk mange år før ein såg resultata. At det skulle bli ei sånn utvikling som det har vore dei siste 20–30 åra, hadde eg ikkje drøymt om.

– Kva er du mest stolt over?

– At det er skapt arbeidsplassar på Varaldsøy. Det er det som gler meg mest, seier ungkaren.

Ole Magne Hauge Silke frå Hatlestrand er ein av dei som jobbar på anlegget i Øyerhamn.

Rogna kjem først til klekkeriet, før den går i kar og kummar ute og inne, fram til den blir stor nok for sjøanlegg.

Georg fortel at Mowi ser på moglegheitene for å utvida i Øyerhamn, og at hans noverande hus truleg må rivast.

– Kjem det til å bu folk fast her etter deg, trur du?

– Det veit eg ikkje. Det hadde vore tomt for lenge sidan utan oppdrettsnæringa.

Torbjørn Lønøy har i dag jobben som driftsleiar på anlegget i Øyerhamn. Jobben som Georg hadde frå '65 til han gjekk av.

– Georg var med i mange år, og er naturleg nok ein sentral person i oppdrettshistoria. I starten hadde Mowi to settefiskanlegg, eitt på Askøy og eitt i Øyerhamn. Her var det han som styrte, fortel Lønøy, og legg til:

– Han er enno engasjert i kva som føregår. Eg set stor pris på å ha «Georgen» i nærleiken. Han er ein triveleg kar og fin nabo å ha her ute.

Kjelder: Kvinnheringen arkiv, Bergens Tidende.